Turgut Çeviker – Turgut Çeviker karikatür üzerine 1977’den itibaren yazı ve söyleşiler yayımlamaya başladı. 1980’lerde Türk mizah kültürü alanına yöneldi ve 1867 – 1923 yılları ortasını içeren, 13 kitaptan oluşan bir dizi kitap yayımladı. 1993’te İris Yayıncılık ve Filmcilik’i kurdu, “mizah kültürü” alanının kapısını, telif ve çeviri bir dizi yapıtla araladı. Kitaplarından kimileri: Gelişim Sürecinde Türk Karikatürü, İbret Albümü – 1908, Karikatür Üzerine Yazılar, Karikatürkiye | 1923 – 2008.
Gazeteler için “kelebek ömrü” tanımlaması yapılır; hepi topu 24 saatin sonunda ölür ve yine doğarlar. İşte bu az ömürlü “kâğıt parçası”nın (eskiler “mevkute” derlerdi) bir “parçası vardır ki, o bütününden, yani gazetesinden uzun yaşar! Ona “karikatür” diyorlar.
Karikatür, Osmanlı periyodunda basında 1867 yılında göründü. 1870’de ise birkaç karikatür yayımlayabilen birinci mizah mecmuası “Diyojen”; 1874’de ise her sayı bir karikatür yayımlayan “Hayal” yayımlandı.
Karikatürün gazeteye girişi çok uzun bir bekleyişi içerir. Yük hâlâ mizah dergilerindedir. 1918 ile 1923 ortası Mütareke ve Kurtuluş Savaşı’na karşın gazetelerde yayımlanan karikatürler sayılabilecek derece azdır.
1. sayfayı açtılar
Osmanlı’nın küllerinden yine doğan Türkiye, bir karikatürcünün gazete takımına girmesini 1928’e kadar bekledi. Gazetenin ismi “Akşam”, çizerin ismi Cemal Nadir’di. Ona, acemilik devrinde olmasına rağmen gazetenin birinci sayfasını açtılar. Böylelikle o, Cumhuriyet tarihimizin birinci “başkarikatürcü” unvanını kazandı. Vakitle gazeteler birden fazla karikatürcüye bünyelerinde yer verdiler, lakin onların birisi ebediyen “başkarikatürcü” olarak özel bir odada çalışıyordu.
O vakitler gazetelerin “başyazar”ları vardı. Birinci sayfadan günün yorumunu yaparlardı. Karikatür de birinci sayfadan verildiği için ona da “başkarikatürcü” deniyordu. Bu sıfat, vakitle oturdu, hatta kökleşti. Bu durum, karikatürün Babıâli’de saygınlık kazanmasında tesirli oldu. Başyazar üzere, başkarikatürcünün de ne çizeceği merakla beklenirdi.
1928 – 1947 yılları ortasında Cemal Ender, karikatürü bütün ülkeye tanıttı ve sevdirdi kuşkusuz mizah mecmualarında bile onunla karşılaşmamış bütün halka. Bu durum, tıpkı vakitte mizah mecmualarının satışını da etkiledi.
Cemal Nadir’ın getirdiği “karikatür olayı”, Babâli’yi derinden etkiledi ve her gazete kendine bir karikatürcü aramaya koyuldu. Vakit içinde, bilhassa 1950 sonrası gazetelerin başkarikatürcü haritasını şöyle çizebiliriz:
“Akşam”: Cemal Az (1902-1947), Turhan Selçuk (1922-2010)
“Cumhuriyet”: Ali Ulvi (1924-1998), Tan Oral (d. 1937)
“Milliyet”: Bedri Koraman (1928-2015), Haslet Soyöz (d. 1955), Ercan Akyol (d. 1953)
“Vatan”: Eflâtun Nuri (1927-2008)
“Hürriyet”: Nehar Tüblek (1924-1995), Latif Demirci (1961-2022)
“Dünya”: Ferruh Doğan (1923-2000)
Bu harita sık sık değilse de vakit zaman, büyük transferler münasebetiyle değişirdi.
Yukarıdaki “başkarikatürcü haritası”nı bilhassa 1950 sonrasına nazaran belirledim. Zira 1950, tıpkı vakitte çağdaşlaşmanın en kritik yılı. Türk karikatürü için de bu nedenle özel bir manası var. 1945-50 yılları ortasında Babıâli Yokuşu’nu tırmanan gençler, o beş yıl içinde mecmua ve gazetelere sızmayı başarmıştı. Bunda şahsî yeteneklerinin yanı sıra 1950 öncesi son büyük karikatürcü neslinin dünyayı değiştirmesinin de tesiri olmuştu. Bu bağlamda 1950 Kuşağı’nın genç karikatürcüleri, dünyadaki gidişattan etkilenerek hem sanatlarında “yenileşme”nin hem de acemisi oldukları “başkarikatürcülük”ün sırrına varmak için çabalıyorlardı.
Karikatürün gücü
1950-1970 yılları ortasında kalan vakit, Türkiye için çok değerli tarihî olayları içermektedir: Yenileşme, yıkım, darbe; ihanet, yolsuzluk, palavra, sahtekârlık, cinayet… 1950-1970 süreci tek sözcükle “kaos” olarak tanımlanabilir. Türkiye, bu cehennemi yaşarken basın klâsik tavrını, halkçı, “gerçeklerin sözcüsü” olma halini, “karikatürün gücü”nü de yanına alarak sürdürdü. Bu bağlamda Babâli gazetelerinde oluşan “başkarikatür”cülük, siyasal iktidarla çatışan, yargılanan, tutukevlerine atılan bir olgu haline geldi.
Turhan Selçuk, Bedri Koraman, Nehar Tüblek, Ali Ulvi, Ferruh Doğan, Semih Balcıoğlu, Eflâtun Nuri (vd.) karikatürleriyle iki kıymetli şey yaptılar:
a) Türkiye’nin bağımsızlığını, insan haklarını, her çeşit ayrımcılığı, dünyada ve yurtta barışı savundular,
b) Bu kanlı serüven, birebir vakitte Türk karikatürünün çağdaşlaşma sürecinin de tamamlanması manasına geliyordu.
Gazetelerde karikatürün yer etmesi, hatta kökleşmesi için en değerli öge bugünkü ismiyle “yayın yönetmeni” dünkü ismiyle “yayın müdürü” ve/ya “genel yayın müdürü”dür. Cemal Nadir’in Bursa’dan “Akşam”a gönderdiği karikatürlerden etkilenen gazetenin başyazarı Necmeddin Sadak, bu genç çizeri “Akşam”da çizmek üzere İstanbul’da yaşamaya davet eder. Sadak’ın keşfinin, kısa bir vakit sonra büyük bir hazine olduğu anlaşılacaktır. Cemal Ender, böylelikle karikatürü fotoğrafın bağımlılığından kurtaracak “deforme”, yani bozuşturulmuş, yani asli çizgilerinden uzaklaştırılmış bir karikatür yaratmasına imkan sağlanmıştır. Bu, karikatürde bir ihtilaldir. Bu gerçeğin anası Necmeddin Sadak’tır.
Milliyet’e transfer
Abdi İpekçi, Babıâli’de çekirdekten yetişme bir gazetecidir. 1950’lerin başında “Yeni İstanbul”da çalışırken Turhan Selçuk da gazetenin başkarikatürcüsü olarak çalışıyordu. 1954’de “Milliyet” gazetesinin yazı işleri müdürlüğüne getirildi. Tıpkı yıl Turhan Selçuk ve Bedri Koraman da “Milliyet”e transfer edildi. 1959’da Abdi İpekçi’nin teklifiyle Turhan Selçuk, “Abdülcanbaz”, Bedri Koraman “Cici Can” çizgi romanlarını yarattı. Bu çalışmalar, günlerce tefrika edilen birinci Türk çizgi romanları olarak tarihe yazıldılar.
Turhan, “Milliyet”te, çizgi dünyasındaki çağdaşlaşmayı dünya çapında bir biçemle mühürledi. Karikatürünü, çizgilerin geometrisiyle buluşturdu ve dünyanın en önde gelen biçemlerinden biri olarak kabul edildi.
Bedri Koraman, bir Babıâli ressamı olarak yokuşa tırmanıyordu. Mecmualara resimlemeler, kitap kapakları, sinema afişleriyle uğraşıyordu. Babıâli’de, erotik resimlemeler konusunda bir ayrıcalığı vardı. 1960’ların ortalarında Abdi İpekçi, “Milliyet”te “büyük hamle” yaptı. “Milliyet Hafta Sonu İlâvesi”ni yine biçimlendirdi. Burhan Felek, Altan Erbulak, Halit Kıvanç ve Bedri Koraman’lı bir cümbüş ilâvesiydi bu. Bedri, birinci sayfanın birinci yarısında renkli “çizgili hikâyeler” anlatmaya başladı. Ekseriyetle fantezi hikâyelerdi bunlar ve çizdiği sarışın hoş bayanlar erotikti. Bu çizgi serüveni Babıâli’de büyük bir yenilikti. Daha evvel böylesi görülmemişti. Art sayfada Altan Erbulak’ın “Cafer ile Hürmüz”ü, o vakitler için Latif Demirci’nin “Press Bey”i derece sevilen ve tesirli bir çalışmaydı.
YARIN: Abdi İpekçi, karikatüre vurgun bir gazeteciydi.