Sedat Barış
82 yaşındaki Mehmet Kuşman, Van’da bulunan ve M.Ö. 764-734 yıllarında Urartular tarafından yapılan Çavuştepe Kalesi’nde 59 yıldır bekçilik yapıyor. Kendi uğraşları ile Urartuca öğrenen Kuşman, bu sayede dünyada Urartuca bilen 12, Türkiye’de ise yedi bireyden biri. Kuşman ayrıyeten, dünyada Urartuca yazabilen tek kişi olma unvanını da taşıyor.
Mehmet Kuşman, şimdilerde bir belgesel sinemaya husus oldu. Daha evvel Dersimli halk ozanı Silo Qiz belgeseli yapan direktör Bülent Boral’ın “Taşlarla Konuşan Adam” ismini verdiği belgesel, Mehmet Kuşman’ın 59 yıldır Çavuştepe kalesinde bekçilik yapmasını, Urartuca’yı öğrenmesini anlatıyor.
Belgesel, birinci olarak Brezilya’da düzenlenen Altın Klaket Sinema Şenliği’nde gösterildi. Sonrasında ABD’de düzenlenen Ceylon Memleketler arası Sinema Şenliği’nde Mansiyon Mükafatı aldı. Belgesel ayrıyeten Frankfurt Türkiye Sinemaları Şenliği’nde finalist olarak seçildi.
Yönetmen Bülent Boral ile “Taşlarla Konuşan Adam”ı ve Kürt sinemasını konuştuk.
Bülent Boral “Taşlarla Konuşan Adam” belgesel fikri nasıl doğdu?
Belgesele bahis olan Mehmet Kuşman’ı birinci olarak basında çıkan bir haber aracılığı ile tanıdım. Haberde Mehmet amcanın Van’da bir kalede bekçilik yaptığı, sonrasındaysa dünyada Urartuca’yı bilen sayılı şahıslardan biri haline geldiği belirtilmekteydi. Bu haber bana çok farklı geldi. 2 bin 600 yıl evvel yok olmuş bir lisanı öğrenmenin hiç de kolay olamayacağı ortadaydı. Üstelik bu işi köyde doğmuş, orada büyümüş ve lakin ortaokulu bitirebilmiş birinin başarmış olması bana çok enteresan geldi. Daha sonra Van’a giden bir arkadaşım da Mehmet amcadan kelam edince mevzuyu daha fazla irdelemeye başladım.
Kayıp bir lisanın izini sürüyordu Mehmet Kuşman. Bu çabayı çok önemsedim. Mevzuyu irdelerken tıpkı vakitte Mehmet amcayı kendimle karşılaştırdım. Ve etrafımda anadili ile bağı zayıf olan herkesle karşılaştırdım. Zira bizler, bırakalım lisanla ilgili çalışmalar yürütmeyi, anadilimizi konuşmaktan dahi imtina ediyoruz. Başta Kirmancî – Zazaca olmak üzere birçok lisan yok olma hududunda ne yazık ki. Bütün bunları düşünürken Mehmet amcanın bu azminin, bu eforunun bir belgesele dönüşmesi gerektiği fikri ortaya çıktı.
Daha evvel de Dersimli halk ozanı Silo Qiz belgeseli yaptınız. Halk ozanları, çîrokbêj ve dengbêjlerin sinema sanatı için değeri nedir sizce?
Ozanlığın, dengbêjliğin sinema sanatındaki yeri elbette çok kıymetli. Zira bizim yazılı bir edebiyat geçmişimiz yok ne yazık ki. Ya da çok az var. Bizim edebiyatımız daha çok kelama dayalı. Tarihimizi gelecek nesillere anlatma biçimimiz sözel. Bu sözel anlatım ozanlar ve dengbêjler aracılığıyla günümüze kadar aktarılabildi. Ozanların ve dengbêjlerin aktardığı kilamlar sayesinde bizler son yüzyılda, hatta son iki yüz yılda toplumumuz içinde neler yaşandığını öğrenebiliyoruz. Hangi olayların toplumda ne üzere kırılmalara yol açtığını da bu kilamlar aracılığıyla öğrenebiliyoruz. Kilamlarımızda sinematografik öğeler çok fazla.
Örneğin Silo Qiz’ı dinlediğim vakit bazen kendimi bir vakit tünelindeymişim üzere hissediyorum. Bu hissetme haliyle birlikte kendimi o olayın içinde bulduğum dahi oluyor. Neden bu türlü? Zira bu kilamlarda hisli bir biçimde olayların gelişim hali anlatılıyor. Coğrafik tasvirler, kişi ve yer isimleri çok ince detaylarıyla anlatılıyor. Bu tıpkı vakitte tarihimizin anlatımı oluyor. Hasebiyle dengbêjlik ve ozanlık geleneği bizim genel manada sanatsal üretimimize, birebir vakitte sinemamıza da büyük oranda kaynaklık etmekte.
Alevi ve Zaza tarihinin, kültürünün, hikayelerinin gereğince sinemaya aktarıldığını düşünüyor musunuz, aktarılıyorsa, nasıl daha uygun işlenebilir?
Ben de Bingöl’ün Alevi ve Zazalarındanım. Ne yazık ki bu mevzuda büyük bir eksiklik kelam konusu. Kirmancca-Zazaca çekilen sinema sayısı, birkaç belgesel ve kısa sinemanın ötesine geçemedi. Aleviler açısından da durum çok farklı değil. Müzikal üretimler hariç sinemada ve öteki sanat alanlarında üretimler çok az. Üstelik Kirmançca-Zazaca, yok olma hududunda olan bir lisan. Gelecekte yok olacak lisanlar ortasında gösteriliyor. Çok ağır bir Kirmanç-Zaza nüfusu olmasına karşın lisan ile kitle ortasındaki bağ zayıflamış durumda. Bir kopuş kelam konusu.
Bu nedenle üretimler çok değerli. Ne kadar çok üretim olursa lisanın varlığını sürdürmesi ve kitlesiyle bağı o kadar güçlenecektir. Bu nedenle başta sinemacılar olmak üzere bütün Kirmanç-Zaza sanatkarlar üretimlerini kesinlikle kendi lisanlarında yapmalıdır. Ve bu üretimleri mümkün olduğunca çoğaltmalıdır.
Mehmet Kuşman Kürt sineması ne etapta sizce?
Kürt sineması ismine bugüne dek çok değerli üretimler gerçekleşti. Kürt direktörler, yaşadıkları ülkelerde çektikleri sinemalarla katıldıkları şenliklerde birçok ödül aldılar. Kürtlerde hem geçmişte hem de günümüzde yaşanmışlıklara dair çok fazla öykü var. Şimdi bu kıssaların büyük çoğunluğu sinemaya aktarılamadı. Yeterli eğitim almış, sinemayla ilgili genç bir jenerasyon var. Bu genç neslin vakit içinde bu kıssaları derleyip, toparlayıp sinemaya aktaracağına inanıyorum. Şu an sinema üretiminde bir durağanlık olsa da kısa müddette bunun aşılacağı kanısındayım.
Son vakitlerde Kürt sanat ve sanatkarlara karşı yasaklamalar ve baskılar daha ağırlaşmış durumda. En son sizin sinemanızın kurgusunu yapan sinemacı Erhan Örs de kolay münasebetlerle tutuklandı. Bu mevzuda niyetleriniz nelerdir?
Buradan Erhan arkadaşımıza sıcak selamlarımızı gönderiyoruz. Ve kısa vakitte özgürlüğüne kavuşmasını diliyoruz. Baskılar ve yasaklamalar daima vardı aslında. Son devirlerde giderek ağırlaştı. Sanatkarların kendilerini söz edebilecekleri alanlar esasen çok hudutlu. Bu sonlu alanlar da yasaklamalarla daha da daraltılmak isteniyor. Bilhassa Kürt ve muhalif sanatkarların toplumla buluşması engellenmek isteniyor. Buna rağmen elbette umutlu olmaya devam etmek gerekiyor. Daha fazla üretmemiz, ürettiklerimizi daha çok beşere ulaştırmanın yollarını aramaya daima birlikte devam etmemiz gerekiyor. Ben mevcut durumun bu biçimiyle devam edemeyeceği kanısındayım. Bu karanlık günleri aşacağımıza ve çok daha özgür ortamlarda sanat üretimlerine devam edeceğimize inanıyorum.
Halkımızın sanatkarlara olan takviyesi ve katkısı daha fazla olmalıdır. Üretimler daha fazla sahiplenilmelidir. Esasen çok sonlu olan üretimlere halkın dayanağı devam ederse sanatkarlarda daha çok üretmiş olurlar.