Cömert Uygar Erdem*
Akkuyu Nükleer Santrali Projesinin ana taşeron firması Titan-2 IC İçtaş AŞ kontratının feshedilmesi üzerinden, projede Rus hakimiyetinin arttığına yönelik tartışmalar yürütülüyor. Akkuyu NGS AŞ’nin Titan-2 IC İçtaş AŞ ile ortalarındaki mukaveleyi tek taraflı feshettiğini, TSM Güç isimli tekrar Türkiye hukukuna nazaran kurulmuş lakin ortakları Rusyalı olan firmayla kontrat imzaladığını duyurdu.
AKKUYU AGS’NİN FESİH MÜNASEBETLERİ
Akkuyu NGS AŞ, fesih nedeni olarak projenin taahhüt edilen tarihe yetiştirilmesinin kıymetli olduğunu belirterek Titan-2 IC İçtaş AŞ’in bu inşaat çalışmalarına mahsus yeterlilikte olmadığını vurguladı. Akkuyu NGS AŞ açıklamalarında, iş güvenliği açısından memnuniyetsizliklerini de lisana getirdi.
Belli ki evvel fesih kararı alınmış, sonra münasebeti araştırılmış. Biraz da seçici davranılmış. Projenin hayatını büsbütün durdurabilecek “zemin ve temeldeki çatlaklar” üzere asıllı sorunlar ihtarnamede yer almamış. Projenin tamamlanma tarihine dair taahhüdün aksaması, iş güvenliği konusundaki aksaklıklar üzere tazminatla geçiştirilebilecek hususlar fesih nedeni yapılmış.
Akkuyu Nükleer Santrali projesi, “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Rusya Federasyonu Hükümeti Ortasında Türkiye Cumhuriyeti’nde Akkuyu Sahası’nda Bir Nükleer Güç Santralinin Tesisine ve İşletimine Dair İşbirliğine Ait Anlaşma” kapsamında Rusya devlet iştiraki Rosatom tarafından yapılıyor. Proje, milletlerarası antlaşma ile Rosatom’a ihale edildi. Antlaşma mucibince, Türkiye hukuku kapsamında, santralin işletilmesi de dahil olmak üzere projenin yürütülmesi için anonim şirketi (Akkuyu NGS AŞ) kuruldu.
Antlaşmaya nazaran, projeye dair gecikmeler, projenin zorlayan sebepler dışında belirtilen günde faaliyete geçirilememesi değerli bir ticari risk. Zira, bu türlü bir durumda Türkiye, alım garanti fiyatını düşürebilecek.
Enerji ve Olağan Kaynaklar Bakanlığı ile Cumhurbaşkanının Soçi’deki Putin görüşmesinden IC-İçtaş’ın içine su serpecek gelişmeler çıkmadı. Daha berbatı, hükümet Rusya ile olan ilgileri bozacak atılımlardan kaçındığı için, IC-İçtaş’ı feda edebilir.
IC-İÇTAŞ’IN ULUSALLIK VURGUSU
Fesih sürecinin hukuka alışılmamış olduğunu ve yasal yollara müracaat hakkını kullanacağını lisana getiren IC-İçtaş AŞ, proje kapsamında 25 bin Türk işçinin çalıştırıldığını, Türk endüstrisinin projeye dahil edilmesinde büyük efor harcan
dığını vurguladı. IC-İçtaş, feshin hedefinin projenin idaresindeki Türk şirketlerinin varlığını azaltmak ve taşeron düzeyine indirmek olduğunu sav etti.
2010 yılında Rusya ile Türkiye ortasında imzalanan milletlerarası antlaşma kapsamında Akkuyu nükleer santrali projesinin üretimine karar verildiğinde, nükleer tersleri hususa “yargısal kontrolden kaçırma operasyonu” eleştirisini sunmuştu. Nükleer karşıları hiç haksız değillerdi. Zira, öncesinde, Rosatom ’un tek iştirakçi olarak aldığı ihalenin TMMOB’nin açtığı dava kapsamında yürütmesi durdurulmuş, ardından ihale iptal edilmişti. Sonrasında, ihalenin Rosatom’a verilmesini garantilemek ismine milletlerarası antlaşma formülüne başvurulmuştu. Bir devlet yatırımı olarak kalkınma planlarına işlenen nükleer santral projesinin Rusya Federasyonu’nun bu bahiste yetkili devlet şirketi Rosatom eliyle yürütülmesi kesinleştirildi.
Santralin süratlice yatırım haline getirilmesiyle, bugün fesih yaptırımıyla karşı karşıya kalan firma ve benzerleri bu büyük kapsamlı yatırımın pastasında hisse aramaya hazırdılar. Sürecin dışına itilen Titan-2 IC İçtaş AŞ kamuoyuna karşı karşılığında, projedeki gecikmeler, proje alanındaki aksaklık, iş güvenliği eksiklikleri üzere savlara cevap vermek yerine, süreci milliyetçilik düzlemine çekme atılımı yaptı.
ROSATOM’UN RİSKLERİ
Rusya menşeili bir şirket (kamu iştiraki olsa da) Türkiye Cumhuriyeti hükümetinin teşvik ve garantileri ile Türkiye’de yatırım yapmaya karar vermiştir. Bir şirketin, öbür bir ülkenin sonlarında yatırım yapmaya karar vermesinde ekonomik ve politik riskler kıymet arz eder. Yatırıma konut sahipliği yapacak ülke, ülkesine çekmek istediği yatırımcının bu dertlerini karşılamak refleksine girmek mecburiyetindedir.
Akkuyu nükleer santralinde üretilecek güce verilen alım garantisi, ekonomik riske yönelik bir teşviktir. Yatırımcının gittiği ülkede, o ülkedeki mümkün hükümet ya da politik rejim değişikliği, halk ayaklanması, yatırımın devletleştirilmesine yol açabilecek siyasal akımlara, yasal mevzuata, kamusal kontrollere karşı da teminat beklentisi bulunur. Türkiye hükümetinin milletlerarası antlaşmayla Akkuyu nükleer santralinin ihalesini Rosatom’a vermesi, bir politik riski tedbire davranışıdır. Nükleer santrale ilişkin ÇED olumlu kararı, yer lisansı üzere idari süreçlere açılan davalarda Türkiye mahkemelerince gösterilen tavır da politik riski tedbire davranışıdır. Yatırımın hiçbir risk ve pürüze takılmadan faaliyete başlaması ve birebir sıhhatle devam ettirilmesi istenir. Taban ve temeldeki çatlaklıklara rağmen, projenin hala devam ettirilmesi, politik riski tedbire hedefli verilen bir ödündür.
SEÇİM VAADİNE MEZE ETTİRİP, ALIM GARANTİSİNİ DÜŞÜRMEK İSTEMEMEK
Ev sahibi ülke hükümetleri de, ülkesine çektiği yatırım eliyle kendi siyasal ikbalini devam ettirmeyi murat eder. Verdiği ödünlerin karşılığında bunu maksatlar. AKP de tıpkı hedefle çalışıyor. Akkuyu Nükleer Santrali daima bir hükümet yatırımı olarak gündemde yer alıyor. Daima, faaliyete geçmesi halinde ulusal güç muhtaçlığının yüzde 10’unun karşılanacağı vaatleriyle oy isteniyor. Seçmen, birçok sefer bu vaat için oy verdi. Vaat yerine gelmiyor lakin seçmenin bu vaadin gerçekleşmesi için oy verme borcu hiç bitmiyor. Bu durumu kullanan daha küçük sermayeli yatırımcılar seçim ortası periyotta işletmeyi batık hale getirip, sonrasında seçim vaadine uygun hale getirilebilmesi için teşvik elde etmeye çalışabiliyor. Pekala Rusya, Akkuyu için bu türlü bir gecikmeye, seçim materyali olmaya yanaşır mı? Dahası, sonucunda bir hükümet değişikliği ihtimalleri olan bir seçimi, risk olarak göze alır mı? Fesih ihtarına bakılırsa, Rusya bu riske yanaşmıyor. Dahası, idaredeki gücünü Türkiye’ye karşı daha da hissedilebilir kılmaya çalışıyor.
RUSYA, KAPATILMA RİSKİNE KARŞI MÜMKÜN TAHKİM SÜRECİNİ İNŞA EDİYOR
Yaklaşan seçimlere dair hükümet değişikliğini işaret eden kamuoyu. Anketlerin lisanı doğruyu söylüyorsa, gelecek yeni hükümetin Rusya ile bu türlü bir iştirake sıcak bakmadığına dair telaffuzları, Rosatom için bir risk. Taşeron firmaların muhalefet partileriyle diyalog kurma arayışları da eforu. Pekala, Türkiye milletlerarası antlaşmadan dönerse ne olacak. Türkiye hukukuna nazaran kurulan ve bir kısmı Türkiyeli olan Akkuyu NGS AŞ ya da muhalefetle de diyalog arayabilen, her an taraf değiştirme güvensizliği yaratan firma ile Türkiye Cumhuriyeti Hükümetine karşı bir tahkim işletilebilir mi? Bu hususta ortakları Rusyalı olan TSM daha elverişli değil mi?
Netice olarak, Rusya ekonomik ve politik riskleri öngörmüş ve sürece dair durumunu güçlendirmiş durumda. Genetiği itibariyle dikey hiyerarşik bir idaresi gerektiren nükleer santral idaresinde, yönetimsel takımları yine inşa etmek için bir fırsat buldu.
‘MİLLİYETÇİLİK’ KALKANI ROSATOM’UN TAHKİM BAŞVURUSUNU GARANTİLER
Öncelikle belirtmek lazım ki, Titan-2 IC İçtaş AŞ’nin mukavelenin feshini milliyetçi bir dalgalanmaya yaslamasının geçerliliği de samimiyeti de bulunmuyor. Akkuyu NGS AŞ, üstte bahsettiğim milletlerarası antlaşma kapsamında Türkiye hukukuna nazaran kuruldu. Bu firmanın, idaresinde Türkiye ve Rusya tarafının kelam tartıları daima birebirdi.
Taşeron firmanın değişmesi, Akkuyu NGS AŞ idaresindeki “millet” asıllı bir değişikliğe dayanmıyor. Sermayenin bu türlü kaygıları hiçbir vakit olmadı. Bu bağlamda acil durumda, “camı kırıp cazip alın” refleksi ile sorunun okunmasının bir yararı da yok. Maalesef, işin içine Rusya da girince nükleere dayalı güç üretim üslubuna dair tartışmalar, santrali neden Rusyalılar yapıyor tartışmasını aşamıyor. Milliyetçi akımların mevzuya yaklaşımı, sermayeye hoş bir orta açıyor. Atık sıkıntısını nasıl çözeceği hala aşikâr olmayan, inşaat sürecindeki yer ve temel çatlakları, iş sıhhati ve güvenliği tedbirleri, iş cinayetleri üzere olgular daima art planda kalıyor.
Ayrıca, milliyetçilik nedeniyle Rusyalı bir firmanın yatırımının engellenmesi, mümkün bir tahkimde aleyhimize ağır bir tazminattan diğer bir şeye yol açmayacaktır. Muhalefetin, “millilik” vurgusu karşısında önlem olarak idaresi daha sıkı tutmak, mesken sahibi ülkeyi daha tavizkar çizgiye çekmeye çalışmak gerekir. Yani, Rusya mümkün risklere karşı mevziisini güçlendiriyor.
SİYASİ BİR KOZ OLARAK NÜKLEERDEN VAZGEÇEMEMEK
Bir öteki sıkıntı ise, Türkiye’de bir nükleer santral sahibi olan Rusya’nın Avrupa ve başka ülkelere karşı konumu. Avrupa’da nükleer güce eklenen “yeşil enerji” etiketi, Etraf Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın gerçekleştirdiği İklim Şurası’nın sonuç bildirgesine de yansıdı. Nükleeri bir siyasal ve askeri güç olarak gördüğü için Güç Koşulu mutabakatından ayrılan Rusya’nın, Türkiye hudutlarında Türkiye hukukuna nazaran kurduğu nükleer santralin yönetimsel yapısını tekrar yapılandırma arayışları da olabilir. Rusya, Türkiye sonlarındaki bir santrali ile tıpkı kozu kullanmayı devam ettirmek isteyecektir.
UCUZ EMEK
Diğer yandan, Akkuyu NGS AŞ, Akkuyu’da Türk firmaların sayısının artacağını açıkladı. Muhtemel ticari riskin önüne geçmek isteyen Akkuyu NGS AŞ, elbetteki ucuz işgücünden vazgeçmeyecektir. Yani sonuç olarak, Akkuyu’da birer ucuz iş gücü kaynağı olarak Türkiyeli işçiler çalıştırılacak. Alt taşeron ilgileri ile yeniden bir grup hukukî sorumluluklar Türkiyeli yatırımcılara yüklenecek. Fakat, esasen Rusya elinde olan idare, ortadaki kilit durumdaki şirketi ticari bir kontrattan daha sıkı ve duygusal bağlantılarla kendisine bağlı hale getirerek işi biraz daha sıkı hale getirmenin atılımını yaptı.
*Avukat