Armağan Tan*
Dönemin Asur kaynakları Van Gölü’nü “Yukarı Deniz” olarak isimlendirir. Anadolu Demir Çağı’nın değerli krallıklarından olan Urartu Krallığı ise, MÖ 9. yüzyılın ortalarında işte bu Üst Van Denizi’nin doğu kıyısında kurulur. Deniz düzeyinden bin 665 metre yükseklikte, bugün Van Kalesi olarak bilinen Urartu başşehri Tuşpa’da kurucu kral olan I. Sarduri, birbirinin kopyası 6 yazıtla adeta krallığının ve başşehrinin kuruluşunu şöyle ilan eder:
Lutibri oğlu Sarduri’nin yazıtı, büyük kral, güçlü kral, dünyanın hükümdarı, Nairi’nin hükümdarı,eşi gibisi olmayan kral, hayranlık uyandıran çoban, savaşmaktan korkmayan ve isyankârları sindiren kral, ben Lutibri oğlu Sarduri, hükümdarların hükümdarı, tüm hükümdarlardan tribut(haraç) alan benim. Lutibri oğlu Sarduri’nin sözleridir, bu taş bloklarını Alniunu kentinden getirdim ve bu duvarı inşa ettim.
Bugün kullandığımız Urartu sözü, Mezopotamya düzlüklerinde yer alan esaslı Asur hükümdarlarının kuzeydeki güçlü rakiplerine verdikleri isimdir. Urartular kendilerini Biaini ve Nairi(-li) olarak isimlendirir.
Başşehrin ve krallığın kuruluşunu ilan eden Sardurburç yazıtı. URARTU: KRALLIKTAN İMPARATORLUĞA
Krallığın kurucu hükümdarı olarak kabul edilen I. Sarduri’den itibaren başşehir Tuşpa ve etrafında birinci yerleşmeler ortaya çıkmaya başlar. Sonrasında giderek güçlenen Urartu Krallığı, Kafkaslar ve Kura Havzası’ndan Güneydoğu Toroslar sınırına, Malatya ve Fırat Havzası’ndan Kuzeybatı İran ve Urmiye Havzası’na kadar geniş bir coğrafyada yaklaşık 200 yıl tesirli olmayı başarır.
Urartu hükümdarları hakim oldukları geniş coğrafyada çok sayıda hükümdarı kent ve yerleşim yeri kurarak yeni bir iktisadi ve toplumsal model oluşturmaya uğraşlar. Urartu öncesinde merkezî bir krallığın bulunmadığı bu bölgelerde, nüfusu on binleri bulan Urartu kentleri ortaya çıkar. Büyük oranda tarım ve hayvancılığa dayalı bu yerleşik yapı, barajlar, su kanalları, bağlar ve bahçeler üzere çeşitli inşa faaliyetleriyle desteklenir. Krallığın kurulması ile birlikte ortaya çıkan bu yeni kamusal muhtaçlıklar, daha fazla sayıda beşere ihtiyaç duyulmasına neden olur. Yazılı kaynaklara nazaran, sayıları yaklaşık 600 bin civarında insan topluluğu, Urartu hükümdarları tarafından farklı yerlere tehcir edilmiştir. Günümüze ulaşan çok sayıdaki çivi yazılı Urartu kitabesinde tehcir edilen bu insanlardan ve ganimetlerden açıkça bahsedilir:
… birebir yıl Urme ülkesine karşı harekete geçtim, 11 kalesini ele geçirdim ve onları yıktım; oradan erkekler ve bayanları sürdüm, bin 100 erkek, 6 bin 500 bayan, 2 bin savaşçı erkek, 2 bin 538 sığır, 8 bin koyun aldım …
Urartu’nun bu faaliyetler sonucunda adeta büyük bir “imparatorluğa” dönüşmesi, krallığın Sarduri’den daha eskiye uzanan bir art planının olduğunu gösterir. Fakat Urartu yerleşmelerinin büyük çoğunluğunda yürütülen hafriyat çalışmalarının sonuçlarına nazaran, Urartu öncesine ilişkin bu izler zayıf bir katman ile temsil edilir.
Hatta birçok Urartu yerleşmesinin birinci kere Orta Demir Çağ’da, yani Urartu periyodunda iskan görmeye başladığı anlaşılır. Urartu öncesini tabir eden Erken Demir Çağ’ın karakteristik yivli çanak çömleği, bu noktada besbelli bir arkeolojik datadır. Urartu öncesinde Doğu Anadolu, Kafkaslar, Kuzeybatı İran, Üst Mezopotamya ve etraf bölgelerde karşımıza çıkan bu cinsteki çanak çömlek, Urartu periyodunda de kullanılmaya devam eder. Lakin her ne kadar arkeolojik gereç, kültürel etkileşim manasında kimi ipuçları sunuyor olsa da Urartu Krallığı’nın siyasi bir yapı olarak ortaya çıkmasına ait direkt bilgi vermez.
Urartu Krallığı’nın yaklaşık hudutları. URUATRİ VE NAİRİ: ASUR’A KARŞI ‘DİRENEN’ KİMİ HALKLAR
Bu noktada araştırmacılar devri anlayabilmek ismine az sayıdaki yazılı kaynağa başvurmak zorunda kalmıştır. Bilhassa 20. yüzyılın ortalarında Sovyet bilim insanlarının ortaya attığı ve literatürde günümüze kadar tesirleri devam eden kimi teorilere nazaran, MÖ 13. yüzyılda Asur hükümdarı I. Salmanassar periyodu yazıtlarından itibaren bahsedilmeye başlayan Uruatri ve Nairi üzere tanımlamalar, Urartu öncesinde, periyodun “emperyalist” gücü Asur’a karşı “direnen” birtakım halkları söz eder. Bu görüşlere nazaran Asur’a karşı kendi ortalarında birleşen bu lokal ögeler MÖ 9. yüzyıldan itibaren Urartu Krallığı’nı kurmuş olmalıdır. Lakin kaynaklarda geçen bu bölgesel tanımlamalar “dönemin ruhuna uygun” olarak öne sürülen varsayımlara ulaşmak için kâfi değildir.
Urartu lisanı, köken olarak ikinci binyılda Mezopotamya, Anadolu ve etraf bölgelerde kullanılmış olduğu bilinen Hurrice ile uzak da olsa akrabalık ilgisine sahiptir. Bu filolojik akrabalık dışında Urartu ile Hurri rableri ortasında ortak olanların varlığını da biliyoruz. Lakin ikinci binyıldan itibaren birçok toplumu etkileyen Hurri kültürü, Önasya dünyasında geniş bir tesir alanına sahiptir ve bu kültürel etkileşim, siyasi gelişmeleri açıklayabilmek ismine kâfi data sunmaz.
Urartu’nun kuruluş devrine ait yazılı dokümanlar, MÖ 9. yüzyılın ikinci yarısında birinci Urartu yazıtlarının ortaya çıkışına kadar, sadece az sayıdaki Asur yazıtlarından ibarettir. Lakin propaganda niteliğine sahip bütün resmi kayıtlarda olduğu üzere Asur kaynaklarının da büyük çoğunluğu krallığın resmi kayıtlarıdır ve kalıplaşmış birçok söz içerir. Birden fazla vakit Asurlu yazmanlar muhtemelen kendi propagandalarını yapmak ismine karşılarına çıkan lokal aşiret yöneticilerini bile abartılı bir halde kral olarak tabir ederler.
MÖ 13. yüzyıldan itibaren Asur kaynaklarında geçmeye başlayan Uruatri yahut Uratri sözlerinin etimolojik olarak Urartu sözü ile alakalı olabileceği düşünülse de yazıtlardaki bu tabirlerle krallığın politik bir güç olarak ortaya çıkışı ortasında direkt bir bağ olduğu söylenemez. MÖ 9. yüzyılda bildiğimiz manada Urartu Krallığı’nın kuruluşundan yaklaşık 400 yıl öncesine ilişkin bu tabirler daha sonraki kayıtlarda Uruatri ismi anılmaksızın öbür yerlerde de geçer. Muhtemelen bu isimlendirmeler politik ve kültürel tanımlamalardan fazla Dağlık Bölge yahut Dağlık Ülke üzere coğrafik bölgelere işaret eder. Kimi vakit bu bölgelerde nüfusta değişimlerin yaşanmasına karşın bu üzere sözlerin kaynaklarda motamot kullanılmaya devam ettiği de bilinir. Hasebiyle MÖ 13. yüzyıldan itibaren kaynaklarda geçen bu tipten tabirlerle MÖ 9. yüzyılda kurulan Urartu Krallığı’nın politik ve kültürel kökenleri ortasında direkt bağ kurmak zordur.
Argišti Kaya Mezarı’nın girişinde bulunan yıllıklar (Van Kalesi). ASUR İÇİN POLİTİK BİR TANIMLAMAYA DÖNÜŞEN ‘URARTU’
Ancak bu durum MÖ 9. yüzyıldan itibaren değişmeye başlar. II. Assurnasirpal ve III. Salmanassar periyotlarından itibaren bildiğimiz manadaki Urartu sözü, Asur için artık politik bir tanımlamaya dönüşür. Bu değişimde Aramu ve Seduri üzere isimleri anılacak kadar güçlü hükümdarların bölgede rakip olarak Asur’un karşısına çıkmasının tesiri vardır.
II. Assurnasirpal’den sonra Asur tahtına geçen III. Salmanassar devrinde Urartulu Aramu ismi kaynaklara yansımaya başlar. Araştırmacıların bir kısmı tarafından bu isim, birinci Urartu hükümdarı olarak kabul edilse de farklı bir hanedana mensup olabileceği için I. Sarduri’nin kurucu kral olarak kabul edilmesi daha doğrudur. Birinci olarak III. Salmanassar’ın MÖ 859 yılı seferini anlattığı kaynakta ismine rastladığımız Aramu’nun, Sugunia isimli korunaklı kentinin olduğundan bahsedilir. Asur hükümdarı, bu kaynakta Hubuşkia ve Nairi ile gerçekleştirdiği uğraşın akabinde Urartulu Aramu’nun hükümdarı kenti Sugunia’yı ele geçirip Nairi ülkesinin denizine indiğini tabir eder. Fakat bu kayıtta Nairi ülkesinin Kakia isimli bir öbür hükümdarının olduğu da bildirilmiştir.
Daha evvelki kayıtlardan Nairi ülkesinde Lutubri üzere öbür kral isimlerinin de varlığını biliyoruz. Bu kayıtlar Urartu öncesinde Nairi ülkesinde birçok mahallî hükümdarın varlığını göstermesi açısından kıymetlidir. Emsal bir durumun bu periyotta Urartu ülkesi için de geçerli olabileceğini söylemek mümkündür. Çünkü kaynaklarda birinci kere MÖ 859 yılından itibaren Urartu Hükümdarı olarak ismi geçmeye başlayan Aramu’nun, I. Sarduri’nin babası olmadığını üstte bahsettiğimiz kuruluş yazıtı aracılığıyla biliyoruz. Sarduri ise Asur Hükümdarı III. Salmanassar iktidarının 27. yılı kayıtlarında Seduri olarak anılmıştır. Asur kaynaklarındaki bu tarih, Urartu’nun kurucu hükümdarının tarihlendirilebilmesi ismine değerli bir kayıttır. Öbür esaslı Mezopotamya krallıklarının tersine Urartu’da hükümdarların tam olarak hangi tarihler ortasında karar sürdüğünü söyleyebilmek mümkün değildir. Tüm Urartu hükümdarları, Asur kayıtlarında bahsedildikleri ölçüde tarihlenebilmektedir.
Tuşpa’daki birinci Urartu yazıtlarında kral I. Sarduri, babasının isminin Lutubri olduğunu bildirir. Lakin MÖ 832 yılında Asur kaynaklarında bahsedilen Seduri’den 12 yıl önceye kadar Urartu’da Aramu isimli hükümdardan bahsedilmesi dikkat çeker. Maalesef bu iki Urartu hükümdarı ortasındaki “akrabalık” ilgisini net olarak bilemiyoruz. Bu devirde bir hanedan değişikliğinin mi olduğu yoksa iki farklı lokal hükümdarın birbirinden bağımsız olarak mı ortaya çıktığı şimdi açıklığa kavuşturulamamıştır. Lakin tüm bu bilgiler Asur’un kuzeyinde yer alan Urartu ve Nairi bölgelerinde artık 9. yüzyıldan itibaren güçlü bir siyasi erkin belirginleşmeye başladığını gösterir.
Urartu’nun kuruluşuna ait yazılı kaynaklarda geçen bir öteki değerli tanımlama Nairi’dir. Bilhassa erken periyotlarda Asurca yazıtlarda Urartu hükümdarlarının kendisini “Nairi’nin Kralı” olarak da övmesi dikkat çeker. Bu tıpkı vakitte yazının ve propaganda üslubunun Asur’dan alınmış olduğuna işaret eder. Birinci Urartu yazıtlarının Asurca yazılmasının dışında Urartu hükümdarlarının kullandıkları unvanlar da emsal halde kopyalanmıştır. Bu hitap biçimleri ve kalıplar, yazının Urartu’ya Asur’dan ithal edildiğine ait ispatlar olarak sunulur. Urartu açısından İšpuini devrinde Kelişin Steli’nin Asurca yüzünde Nairi sözü son sefer kullanılmıştır.
Van Gölü ve Süphan Dağı. ‘NAİRİ ÜLKELERİ’NİN FATİHİ’
Asur kaynaklarında I. Tukulti-ninurta devrinden II. Sargon devrine kadar yaklaşık 500 yıl boyunca kaynaklarda karşımıza çıkan Nairi tanımlaması Uruatri’den farklı bir niteliğe sahiptir. Nairi’ye ait birinci kayıtlarda Asur hükümdarları, “Nairi ülkelerinin 40 hükümdarı ile savaştım/onlardan tribut (haraç) kabul ettim” üzere açık tabirleri çok defa kullanır. Asur Hükümdarı I. Tiglat-pileser, Nairi seferini anlattığı kayıtlarında bahsettiği Nairi ülkesinin 60 hükümdarını, büyük ihtimalle Van Gölü’nün kastedildiği Üst Deniz’in kıyılarına kadar kovaladığını söyler. Bu varsayımı dayanaklar nitelikte bir öteki kaynak Van Gölü’nün batısında bulunan Yoncalı Yazıtı’dır. Bu yazıtta, Tiglat-pileser, “Nairi Ülkelerinin Fatihi” olarak övünmektedir. Bu periyottan itibaren Asur hükümdarları Assur-bel-kala ve III. Salmanassar periyodu kayıtlarında da Van Gölü için birebir söz kullanılmaya devam eder.
MÖ 9. yüzyılda II. Assurnasirpal devri yazıtlarından, Nairi coğrafyasının güney sonunun da Tuşhan üzere değerli Asur eyalet merkezlerinin kurulduğu Üst Dicle bölgesini kapsadığını anlıyoruz. Bu periyotlarda yine güçlenmeye başlayan Asur İmparatorluğu, ülkenin kuzeyini oluşturan Nairili lokal hükümdarlarla çabaya girişir ve Asur’un bu bölgelerde yine hakimiyetini tesis etmek ismine büyük gayret harcar.
Yukarı Dicle ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde Asur ve Nairili hükümdarlar ortasındaki bu çaba, Asurlu yazmanlar tarafından birçok kez kayıt altına alınmıştır. Urartu’nun kuruluş periyoduna ışık tutabilecek çok boyutlu etkileşimin izlerini bu kayıtlarda görebilmek mümkündür. Asur kaynaklarında birinci kez II. Assurnasirpal periyodunda rastladığımız Labturu isminin, Sarduri’nin babası olan Lutibri ile birebir kişi olup olmadığı kesin değildir. Bu isim benzerliğinin yanı sıra birebir devirde Asur ve Nairi hükümdarları ortasında cereyan eden çabalar bölgedeki kimi politik gelişmeleri tetiklemiş olabilir.
II. Assurnasirpal, MÖ 879 yılındaki ikinci Nairi seferini anlattığı yazıtında Tupusu oğlu Labturu’dan bahseder. Bu kayıtta Asur hükümdarı Labturu’nun Madara isimli tahkimli kentini kuşattığını söylemektedir. Kuşatma sonucunda onları “haraç ödemek koşuluyla bağışladığını ve tahsildarlar görevlendirdiğini” yazdırtır. Bağlılıklarını garanti altına almak hedefiyle oğullarını da “memur olarak yetiştirilmek üzere” aldığını belirtmesi enteresandır. Ayrıyeten yazıtta, bu kral tarafından yönetildiğini vurguladığı Kaşiyari Dağı’nın (Tur Abdin) eteğindeki 60 yerleşmeyi ele geçirdiğini tez eder.
Bu sözlerin her ne kadar propaganda hedefli olabileceği göz önünde bulundurulsa da Asur’da yaygın olarak görülen bu cinsten uygulamaların kısmen gerçeklik hissesinin olabileceğini söyleyebiliriz. Arkeolojik datalar de bu devirde bölgedeki Asur merkezlerinin tekrar güçlendirildiğini ve hâkimiyetin tekrar Asur’a geçtiğini onaylar. Bilhassa yetiştirilmek üzere Nairi hükümdarlarının oğullarının alındığının yazıtlarda belirtmesi dikkat caziptir. Muhtemelen Asur kentlerinde yaşamış ve çeşitli misyonlara getirilmiş Nairili bu prenslerden yahut bireylerden kimileri, yazıyı, bürokrasiyi ve askerliği öğrenmiş olmalıdır. Hatta bu şahıslar daha sonra Urartu’ya bu sistem ve geleneklerin taşınmasına öncülük etmiş olabilir. Bu bağlamda, Urartu’nun birinci yazılı kayıtlarında yer alan unvanları, II. Assurnasirpal periyodu yazılı kaynaklarında da motamot görebiliriz. Bu periyot kayıtlarda Asur hükümdarlarının Nairi ülkelerinin başına kendi seçtiği yöneticileri getirdiğinden ve tahsildarlar görevlendirdiğinden bahsetmesi de manalıdır. Tüm bu uygulamalar sonucunda Nairi hükümdarlarından biri yahut birkaçı bürokrasi, askerlik ve devlet gelenekleri üzere birçok mevzuda Asur’dan değerli deneyimler edinmiş olmalıdır. Asur’un Nairi ülkesinde gerçekleştirdiği bu uygulamalar, Urartu’nun kuruluşunu sağlayan politik gelişmeleri tetiklemiş olabilir.
II. Assurnasirpal, MÖ 866 yılı kayıtlarında Tupusu’nun oğlu Labturu’dan tekrar bahseder. Fakat bu defa Asur kayıtlarında Labturu’nun Madara kentini değil, Udu isimli bir diğer kenti kuşattığı tabir edilir. Bu durum, daha evvelki sefer esnasında Madara kentinin nitekim de tahrip edilmiş olabileceğini düşündürür. Bir evvelki seferinde uyguladığı siyasetlerin yanı sıra Asur hükümdarları bu kere Nairili bu mahallî güçler için yeni birtakım önlemlere başvurmak zorunda kalmıştır. Anlaşılan bu seferde bir evvelkinde yaptığı üzere onları vergi ödemek şartıyla yerlerinde bırakmamış, direnen bu insanlardan bir kısmını Asur kentlerine sürgün etmiştir. Uygulanan bu önlemlerin Asur açısından başarılı olduğunu söyleyebiliriz. Zira II. Assurnasirpal bu devirden itibaren “Nairi Ülkeleri’nin tümünün fatihi” tabirini unvanları ortasına ekler!
MÖ 856 yılındaki Urartu seferinin anlatıldığı tablette, Asur ordusunun daha sonradan Urartu başşehri olacak Tuşpa kentinde konakladığı ve burada haraç kabul ettiği belirtilir. Asur lisanı ve yazısıyla yazdırılan birinci Urartu yazıtının yer aldığı, başşehir Tuşpa’nın isminin birinci sefer geçtiği bu kayıtlar dikkate pahadır. Tüm bu uğraşların tam da Urartu Krallığı’nın kuruluş devrinde gerçekleşmiş olması tesadüf olmamalıdır. Bu evrede her ne kadar detaylarını kesin olarak bilemiyor olsak da Asur’un direkt yahut dolaylı olarak politik süreçte tesirli olduğu açıktır. Ayrıyeten Urartu kültürünün bünyesinde taşıdığı ağır Asur tesirleri de yadsınamaz bir gerçektir.
KÖKLÜ MEZOPOTAMYA DEVLET GELENEĞİNİN KUZEYDEKİ DAĞLIK COĞRAFYAYA YANSIMASI
Urartu Krallığı’nın kurulmasıyla birlikte, kuzeydeki dağlık bölgelerde yaklaşık 200 yıl sürecek yerleşik karakterli yeni bir kültürel süreç başlar. Bu süreçte, bölgenin yabancı olduğu mimari anlayışlar, gelişmiş metalürji teknikleri ve bilhassa yazı üzere somut ögeler birinci sefer görülür. Sitadelleri, aşağı yerleşmeleri ve nekropolleri olan yeni standart bir modele sahip kentler, tapınaklar, depo yapıları ve saraylar bu coğrafyada Urartu ile birlikte ortaya çıkmıştır. Bu tipten merkezi erkin muhtaçlıkları ve imkanları çerçevesinde gelişen kültürel ögeler binlerce yıldan beri gelişim gösteren esaslı Mezopotamya devlet geleneğinin Urartu ile birlikte kuzeydeki dağlık coğrafyaya yansıması olarak kabul edilebilir. Tesir alanındaki bölgelerde varlığı yok sayılamayacak ölçüde keskin olan bu değişimlerin dinamiklerini, kimi mahallî ögelerin nitelik değiştirmesinden çok, güneyden kuzeye gerçekleşmiş olabilecek Nairili bir hanedanın beraberinde yeni bir devlet anlayışını ve geleneklerini taşımış olması ihtimaliyle açıklayabiliriz.
*İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Tarihi Ana Bilim Dalı